آیه 81 سوره نحل

وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلالاً وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْجِبالِ أَكْناناً وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَ سَرابِيلَ تَقِيكُمْ بَأْسَكُمْ كَذلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ (81)

جلد 7 - صفحه 256

بعد از آن نوع ديگر از نعم را بيان فرمايد:

وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ‌: و خداى تعالى مقرر ساخت براى راحتى و آسايش شما.

مِمَّا خَلَقَ ظِلالًا: از آنچه آفريد از درخت و كوه و بنا سايه‌ها، تا بدان از تابش آفتاب پناه بريد و فراغت يابيد. وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْجِبالِ أَكْناناً: و پديد آورد براى شما از كوهها پوششها يعنى غارها و خانه‌هاى تراشيده كه در آن ساكن مى‌شويد. وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابِيلَ‌: و قرار داد حق تعالى براى شما پيراهنها، يعنى پوشيدنيها مانند جامه‌هاى از پشم و كتان و پنبه و غير آن. تَقِيكُمُ الْحَرَّ: باز دارد شما را از ضرر گرما.

نكته: ذكر سرما نفرمود، يا به جهت اكتفاى به يكى از ضدين، و يا تخصيص بسبب آنكه وقايع از گرما در بلاد عرب اهم است.

وَ سَرابِيلَ تَقِيكُمْ بَأْسَكُمْ‌: و ديگر مهيا ساخت براى شما پيراهن از آهن مانند زره و جوشن كه نگاه مى‌دارد شما را از سلاح دشمنان مثل تير و نيزه و تيغ در كارزار شما. نعمتهاى مذكوره بر حسب عادت زندگانى بندگان است در مواضع مختلفه، بعضى صحرانشين و محتاج سايبانهااند از خيمه و غير آن تا از سرما و گرما و بارندگى خود را نگاهدارند، و جماعتى در كوهستانها و مكانهاى سردسير تا از خانه‌هاى گل و چوب و سنگ و درختها منتفع شوند، و برخى هميشه در جنگ مى‌باشند تا بواسطه پوشيدن زره و جوشن از آلات حرب دشمن ايمن و محفوظ باشند. كَذلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ‌: چنانچه اين نعمتها را بر شما انعام فرمود، همچنين تمام فرمايد نعمت و احسان خود را بر شما. لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ‌: براى اينكه شما اسلام آريد، و منقاد فرمان و حكم الهى شويد.

تبصره: شخص عاقل كه ديده بصيرت بگشايد و به نظر دقيق ملاحظه نمايد، هرآينه خود را غرق نعمت الهى بيند، چگونه منعم حقيقى از بدو خلقت انسانى در هر مكان و زمانى به كيفيات مختلفه موجبات و وسائل آسايش را فراهم گردانيده در سرما و گرما، صحرا و دريا، سفر و حضر، كوه و دشت. در اين صورت انصاف نباشد، انسان، اشرف مخلوقات، نمك نشناس و حق ناشناس‌

جلد 7 - صفحه 257

گردد و از اطاعت چنين منعمى بيرون رود، بلكه عقل او را ملزم گرداند به انقياد و تسليم، لذا غايت اعطاء اين نعم را اسلام و تسليم قرار داد.

در مشكول: وحى فرستاد خداوند عزّ و جلّ به سوى داود عليه السّلام كه بگذارد كرسى را براى لقمان، و بشنود از او حكمت را. پس گذاشت داود عليه السّلام براى او كرسى را، و لقمان بر آن كرسى بالا رفت گفت: اى داود عليه السّلام حفظ كن پنج خصلت كه داخل است در آنها علوم اولين و آخرين:

1- حرص تو در دنيا، به قدر بودن تو باشد در دنيا.

2- كردار تو براى آخرت، به قدر بودن تو باشد در آن.

3- خدمت تو براى آقا و منعم خود، به قدر احتياج تو باشد به او.

4- جرئت تو بر گناهان به قدر صبر تو باشد بر آتش.

5- اگر خواهى نافرمانى آقا و منعم خود كنى، طلب كن جا و مكانى را كه تو را نبيند.

حقيقتا هر كس ملزم عمل بدين كلمات حكمت آميز پنجگانه بنمايد، هر آينه سعادت دنيا و آخرت را دريابد. از كلمات بطليموس حكيم يونانى است كه گفته: سزاوار است براى عاقل كه حيا كند از پروردگار خود چون به طول انجامد فكر او در غير طاعت پروردگار. كلام بزرگى خداوند عزّ و جلّ آنا فآنا به تو انعام و افضال و احسان مى‌فرمايد: انصاف نباشد كه تو از او اعراض كنى و نافرمانى او را پيشه كنى و كفران نمائى.

وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (78) أَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّراتٍ فِي جَوِّ السَّماءِ ما يُمْسِكُهُنَّ إِلاَّ اللَّهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (79) وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ بُيُوتِكُمْ سَكَناً وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُيُوتاً تَسْتَخِفُّونَها يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَ يَوْمَ إِقامَتِكُمْ وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلى‌ حِينٍ (80) وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلالاً وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْجِبالِ أَكْناناً وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَ سَرابِيلَ تَقِيكُمْ بَأْسَكُمْ كَذلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ (81)

ترجمه‌

- و خدا بيرون آورد شما را از شكمهاى مادرانتان كه نميدانستيد چيزى را و قرار داد براى شما گوشها و چشمها و دلها را باشد كه شما شكر گذار شويد

آيا نمينگرند بسوى پرندگان در حاليكه رام شدگانند در فضاى آسمان كه نگاه نميدارد آنها را مگر خدا همانا در آن هر آينه نشانه‌ها است براى گروهى كه ميگروند

و خدا قرار داد براى شما از خانه‌هاتان آرامگاهى و قرار داد براى شما از پوستهاى شتر و گاو و گوسفند خانه‌هائى كه سبك مى‌يابيد آنها را روز كوچتان و روز بجاى ماندنتان و از پشمهاى آنها و كركهاى آنها و مويهاى آنها فرش و لباس و مايه تجارت تا زمان معيّنى‌

و خدا قرار داد براى شما از آنچه آفريد سايبانهائى و قرار داد براى شما از كوهها پناهگاههائى و قرار داد براى شما لباسهائى كه حفظ كند شما را از گرما و لباسهائى كه حفظ كند شما را در كارزارتان اين چنين تمام ميكند نعمت خود را بر شما باشد كه شما منقاد شويد.

تفسير

- يكى از آثار قدرت و اسباب نعمت خداوند بر بندگان آنستكه بيرون آورد آنها را از رحمهاى مادرهاشان در حاليكه عالم نبودند بمنافع و

جلد 3 صفحه 305

مضارشان و خداوند حواسى بآنها مرحمت فرمود كه موجب زوال جهل و اكتساب علم باشد و بوسيله آن حواس دفع ضرر و جلب نفع نمايند و از آن جمله حسّ سمع است كه در مفرد و جمع استعمال ميشود و اينجا بقرينه ابصار و افئده مراد جمع است و ابصار جمع بصر و افئده جمع فؤاد است كه بمعناى قلب و محلّ علوم و معارف است و اينها نعمتهاى بزرگ خداوند است كه بايد شكر گذارى شود و يكى از آيات و علائم قدرت الهى كه اهل ايمان متوجّه بآن ميشوند و عبرت ميگيرند وجود پرندگان است در هواى مرتفع از زمين كه آنرا جوّ ميگويند و اضافه بآسمان ميشود باعتبار آنكه جهت فوق است و ديده ميشوند رام و مسخّر بفرمان خدا پرواز كنندگان بوسيله بالها و ساير معدّات و اگر اراده الهيّه بنگهدارى آنها تعلق نگرفته بود مى‌افتادند بزمين براى سنگينى جسمشان ولى غير اهل ايمان بكلّى غافل از اين آيات و مغمور در شهوات و شبهاتند و يكى از نعم الهى بر بندگان آنستكه وسايل تهيّه خانه‌ها را براى سكونت و آرامش آنها در وقت اقامت در وطنها فراهم نموده و از پوست شتر و گاو و گوسفند و متعلّقات آنها از قبيل پشم و كرك و مو خيمه‌ها و چادرها مهيّا فرموده براى بندگان كه خانه‌هاى سفرى ايشان باشد كه در موقع كوچ و انتقال از مكانى بمكانى سبك بار باشند و بتوانند آنها را نقل دهند با خود و هر جا خواسته باشند اقامت كنند بر پا نمايند و در آنها ساكن شوند و نيز از پشم گوسفند و كرك شتر و موى بز اثاثيه از قبيل فرش و لباس و متاع كه مايه انتفاع و بهره بردارى است تهيّه فرموده تا مدّتى كه ممكن باشد انتفاع از آنها يا مقدّر شده است دوام آنها و بقاء صاحبانشان و نيز خداوند مهيّا فرمود براى آسايش بندگان سايبانهائى از قبيل درخت و كوه و ابنيه و غيرها كه از تابش آفتاب بآنها پناه برند و استراحت نمايند و در كوهها غارها و منازل طبيعى سنگى و غيره قرار داد كه در آنها مخفى شوند و از شرّ درندگان محفوظ مانند و از پنبه و كتان و پشم و آهن و غيرها لباسها تهيّه فرمود براى حفظ آنها از گرما و سرما و چون در عربستان كه مورد خطاب بوده فائده اولى كه حفظ از گرما است اتمّ بوده و در آن اشاره بفائده ثانيه است بذكر حرّ كه گرما است اكتفا شده و فائده ديگر در لباس حفظ بدن است از خطرات روز جنگ و سرابيل‌

جلد 3 صفحه 306

بر مطلق لباس اعمّ از مخصوص بجنگ از قبيل جوشن و خود و غيره اطلاق ميشود و اين همه نعمتهاى الهى بنحو اتمّ و اكمل براى آنستكه بندگان متذكّر آنها شوند و شكر گذارى نمايند بتسليم و انقياد در برابر احكام الهى كه تمامى آن احكام هم بر نفع آنها است و در صورت كفر و عصيان انتفاع از نعم الهى بر آنها روانيست چون ظاهر آيه آنستكه تمام اين نعم بغرض تسليم و انقياد آنها خلق و مقرّر شده است اگر چه لطفا از متخلّفين هم گرفته نميشود ..

وَ اللّه‌ُ جَعَل‌َ لَكُم‌ مِمّا خَلَق‌َ ظِلالاً وَ جَعَل‌َ لَكُم‌ مِن‌َ الجِبال‌ِ أَكناناً وَ جَعَل‌َ لَكُم‌ سَرابِيل‌َ تَقِيكُم‌ُ الحَرَّ وَ سَرابِيل‌َ تَقِيكُم‌ بَأسَكُم‌ كَذلِك‌َ يُتِم‌ُّ نِعمَتَه‌ُ عَلَيكُم‌ لَعَلَّكُم‌ تُسلِمُون‌َ (81)

و خداوند قرار داد ‌از‌ ‌براي‌ ‌شما‌ ‌از‌ آنچه‌ خلق‌ فرموده‌ سايباني‌ و قرار داد ‌از‌ ‌براي‌ ‌شما‌ ‌از‌ كوه‌ها جايگاهي‌ و قرار داد ‌از‌ ‌براي‌ ‌شما‌ لباسهايي‌ ‌که‌ حفظ كند ‌شما‌ ‌را‌ ‌از‌ حرارت‌ شمس‌ و لباسهايي‌ ‌که‌ حفظ كند ‌شما‌ ‌را‌ ‌از‌ آسيب‌ دشمن‌ ‌در‌ ميدان‌ جنگ‌ همين‌ نحو تمام‌ ميفرمايد نعمت‌ ‌خود‌ ‌را‌ ‌بر‌ ‌شما‌ ‌باشد‌ ‌که‌ ‌شما‌ اسلام‌ بياوريد وَ اللّه‌ُ جَعَل‌َ لَكُم‌ مِمّا خَلَق‌َ ظِلالًا ‌از‌ اشجار و عمارات‌ و أبنيه‌ ‌که‌ بتوانيد ساختمان‌ كنيد و ‌در‌ سايه‌ ‌آنها‌ سكونت‌ كنيد و ‌در‌ بيشه‌ها و باغ‌ها و اطراف‌ نهرها سايبان‌ ‌شما‌ ‌باشد‌.

وَ جَعَل‌َ لَكُم‌ مِن‌َ الجِبال‌ِ أَكناناً ‌که‌ گفتند ‌اينکه‌ كوه‌ها بمنزله‌ ميخ‌ ‌است‌ ‌که‌ زمين‌ ‌را‌ محكم‌ و بمنزله‌ لنگر كشتي‌ ‌است‌ ‌که‌ كشتي‌ متلاتم‌ نشود ‌که‌ ‌اگر‌ اينها نبود زمين‌ متزلزل‌ مي‌شد و بسا بسياري‌ خسف‌ ميشدند و عمارات‌ خراب‌ ميشد و قابل‌ سكونت‌ نبود ‌که‌ مفاد اكنانا ‌است‌ بمعني‌ سكونت‌ وَ جَعَل‌َ لَكُم‌ سَرابِيل‌َ پيراهن‌ وزير جامه‌ و ساير البسه‌ ‌از‌ قطن‌ و كتان‌ و پشم‌ و كرك‌ تَقِيكُم‌ُ الحَرَّ البته‌ ‌هم‌ ‌از‌ حرارت‌ حفظ مي‌كند و ‌هم‌ ‌از‌ برودت‌ و سر عدم‌ ذكر البرد شايد ‌اينکه‌ ‌باشد‌ ‌که‌ مورد خطاب‌ كفار و مشركين‌ حجاز بودند و ‌در‌ مناطق‌ حاره‌ تعيّش‌ داشتند وَ سَرابِيل‌َ تَقِيكُم‌ بَأسَكُم‌ مثل‌ زره‌ و كلاه‌ ‌خود‌ ‌که‌ مانع‌ ‌از‌ تير و نيزه‌ و شمشير مي‌شود كَذلِك‌َ يُتِم‌ُّ نِعمَتَه‌ُ عَلَيكُم‌

جلد 12 - صفحه 166

‌که‌ جميع‌ اسباب‌ و وسايل‌ و احتياجات‌ زندگاني‌ ‌شما‌ ‌را‌ تأمين‌ فرموده‌ ‌که‌ قدردان‌ ‌اينکه‌ نعم‌ باشيد و شكر گذار و دست‌ ‌از‌ شرك‌ و كفر برداريد و اقرار بتوحيد و رسالت‌ رسل‌ كنيد ‌که‌ مفاد لَعَلَّكُم‌ تُسلِمُون‌َ ‌است‌ ‌با‌ اينكه‌ ميدانيد ‌که‌ اصنام‌ ‌آنها‌ قدرت‌ كوچكترين‌ ‌اينکه‌ نعم‌ ‌را‌ ندارند.

]

(آیه 81)- سایه‌ها، مسکنها و پوششها: سپس به سراغ یکی دیگر از نعمتهای الهی رفته، می‌گوید: «و خداوند از آنچه آفریده است سایه‌هایی برای شما قرار داد» (وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلالًا).

«و از کوهها، برای شما پناهگاههای قرار داد» (وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْناناً).

ذکر نعمت «سایه‌ها» و «پناهگاههای کوهستانی» پس از ذکر نعمت «خانه‌ها» و «خیمه‌ها» که در آیه قبل گذشت گویا اشاره به این است که انسانها از سه گروه خارج نیستند: گروهی در شهرها و آبادیها زندگی می‌کنند و از خانه‌ها بهره می‌گیرند،

ج2، ص589

گروهی دیگر که در سفرند و خیمه با خود دارند از خیمه‌ها استفاده می‌کنند، اما خداوند گروه سوم یعنی، مسافرانی که حتی خیمه با خود ندارند، محروم نگذاشته، و در مسیر راه پناهگاههایی برای آنها تهیه دیده است.

سپس در تعقیب این سایبانهای طبیعی و مصنوعی به سراغ پوششهای تن انسان می‌رود و می‌گوید: «خداوند برای شما پیراهنهایی قرار داد که شما را از گرما حفظ می‌کند» (وَ جَعَلَ لَکُمْ سَرابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ).

«و (همچنین) پیراهنهایی که به هنگام جنگ، حافظ شماست» (وَ سَرابِیلَ تَقِیکُمْ بَأْسَکُمْ).

البته پوشش و لباس فایده‌اش تنها این نیست که انسان را از گرما و سرما حفظ کند، بلکه هم شکوهی است برای انسان و هم در برابر بسیاری از خطراتی که متوجه جسم او می‌شود لباس یک وسیله دفاعی است.

در پایان آیه به عنوان یک تذکر و هشدار می‌گوید: «این گونه خداوند نعمتش را بر شما تمام می‌کند شاید در برابر فرمان او تسلیم شوید» (کَذلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ).

این طبیعی است که انسان با بررسی نعمتهای مختلفی که وجودش را احاطه کرده بی‌اختیار به یاد آفریننده نعمتها می‌افتد.